SAZU ATANGA NATNA KAITHEIH LEH FIMKHUR DAN TUR

                                                                              Dr. Esther Lalzoliani Ralte

                                                                                      V.O (D.I. Lab.)

                                                                               Directorate of A.H. & Vety

 

          Sazu chi hrang hrang atang hiam Mihring leh Ran in an kaichhawn thei natna chi hrang hrang atam hle in hmunchhuah belh zel a ni a. Tun dinhmunah chuan natna chi hrang 30 zet mihring leh ran tan a hlauhawm tak tak chu sazu hian a thehdarh a ni tih hmuhchhuah tawh a ni. Heng natna hrik te hi sazu zun, ek a seh a hmul atang ten ran leh mihring in awlsam takin an kai thei a ni.

 

          Tuna kan sawi tak ang khan sazu atangin ran leh mihring in natna chi hrang hrang an kai chhawng thei a vawiin ni ah hian heng natna zawng zawng te hi kan sawi seng dawn lova apawimawh zual chauh kan sawi dawn a ni. Sazu atanga kaichhawn theih natna te hi a thlentu hrik a zirin chi 4 ah then a ni a -

 

1. BACTERIAL DISEASES

 

1) Plaque (Hripui) : He natna hi sazu atanga kaichhawn theih zinah chuan a hlauhawm leh pawimawh ber a ni awm e. He natna thlentu hi natna hrik - Bacteria chi khat - Yersinia Pestis (Pasteurella pestis) a ni.

 

          Plaque hi mihring ah chuan kawng 2 in alang chhuak thin a, chungte chu -

 

a) Bubonic plaque : Natna hrik chu ran atanga ran dang, ran atangin mihring ah, Uihli/Sazu hli - abik takin Xenopsylla cheopisin in pu darh a. Sazu ho zinah chuan uihli te, hrik (lice) leh saphihrik (ticks) ten an pu darh thin.

 

b) Pneumonic plaque : Bubonic plaque natna vei mihring emaw ran emaw te chu an chuap ah natna hrik in hna a thawh avangin bronco pneumonia an lo vei thin a. Heng natna vei te hian an khak ah natna hrik tam tak ti chhuak in ran leh mihring dangah natna an kai chhawng thin a ni.

 

          He natna vei te hi hriatchhuah an nih veleh a darh zau lohna turin tan lak nghak tur a  ni entir nan - a vei te chu dah hran leh damdawi hmanga enkawl vat tur a ni. He natna hi vaccine hmanga in ven theih chu a ni na in a ven chhung a reilo em em a ni.

 

2) Leptospirosis : He natna hi Weil's Disease an ti bawk. He natna thlentu hi Leptospira chi hrang hrang an ni a. Heng natna hrik te hian Bawng, Vawk, Ui leh Mihringah natna athlen thei a, Vawk leh Sazu chii hrang hrang te hian he natna hi an thehdarh in, natna hrik te chu kal a bikin convulated tubules ah chhek khawl in zun ah an ti chhuak leh thin. Sazu tam na hmuna mi te tan kai a awlsam bik. Licterohaemorrhagiae hian a bik in ran leh mihring ah natna a thlen thin.

 

          He natna kaichhawn dan ber chu infrected urine a ni a, 1ml pawhin natna hrik maktaduai chuang a pai thei a ni. Tin hei bakah hian natna hrik chu mihring/ran taksa ah vun pilh emaw kak atangin a lut thei bawk. Tin, he natna vei sazu/ran/mihring zunin a tih bawlhhlawh tui atangin mit, hnar leh ka atangin a lut thei bawk. Heng natna hrik te hi thisen ah an in thlahpung a chuvangin taksa bung hrang hrang thin, kal, chuap, thliak etc. a khawih chhia in chi hramg hrang in natna a lang chhuak thin. Mihring mai nilo bawng leh vawk rual pawhin an kai thei a ran vulh tu te tan hloh na nasa tak a thlen thei a ni. Tin, mihringah chuan a bik in sa talh tu te leh zuar tu te, ran vulh tu te leh veterinarian ho te tan kai a awl zual a ni.

 

          He natna hi alan chhuah tirh a penicillin, streptomicin, tetrocyclin pek te hian awlsam takin a tih dam theih a ni.

 

3) Listeriosis : Thluak leh natna thazam, nau chhiatthlenga khawih theih natna a ni a. He natna thlentu chu Lisperia - monocytogenes a ni. Sazu ek in a tih bawlhhlawh thil ei leh in in leh natna hrik hip luh in a pai theih.

 

4) Salmonellosis : Khawsik, Kawthalo leh thawhah te in ran ah a thawk thin a. Ran chaw thianghlimlo- sazu ek leh in in a ti bawlhlawh chaw an eiin an kai thei.

 

5) Tularaemia : He natna awm tir tu hi Francisella turlarensia a ni a. Sazu chi hrang hrang leh thehlei ah te hripui ang(plaque like)  chi natna a thlen thei a. He natna in kaichhawn dan chu ran atanga ran vekah emaw ran atangin mihringah, saphihrik atang te leh tui leh boruak bawlhlawh atang te in a kai chhawn theih a ni.

 

2. VIRAL DISEASES -

 

1) Lassa fever : Khawsik chikhat - a awm tir tu chu Arena virus a ni a, sazu no hring duah hoten an pai deuh bik. Sazu zun leh ek te hi he natna kaina hnar ber an ni. He natna hi khawsik leh tihrawl na in a intan a, luna leh pum nuamlo te bakah hrawk ma in a zawm thin. Natna hrik chu zun ah a chhuak thin.

2) Encephalitis : Saphihrik avanga darh thin thluak natna hi sazu ten an pu darh thin.

 

3. PARASITIC & PROTOZOAL DISEASES :

 

1) Leishmaniasis : He natna awmtir tu chu Leishmania donovani a ni. Thalbe vung, thisen tlachham, kawthalo nasa leh pumpuar te a thlen thei a. Mihring atanga ran a kai chi natna khawsik dum (kala azar) kan tih hi a ni a. Sazu chi hrang hrang ten paiin an pu darh thei. Sazu seh atangin an kai deuh ber.

 

2) Amoebic Dysentery : Santen kawthalo chi khat, a awm tir tu Entamoeba histolytica a ni. Hei hi sazu leh ran dang - zawng, ui, zawhte leh vawkin an paiin an pu darh thei. Sazu ek in a ti bawlhhlawh tui leh chaw atangin awlsam takin he natna hi a kai theih.

 

3) Toxoplasmosis : He natna thlen tu hi Toxoplasma gondii a ni a. Thluak leh hriatna thazam a khawih ber. Sazu zun leh ek in a tih bawlhhlawh ei leh in atang te leh sa thlianghlimlo khawih atangte in a kai chhawn theih.

 

4) Babesiosis : He natna awm tir tu chu Babesia microti a ni. He natna hi saphihrik (common parasites of rodents and cattle) in a pu darh thin.

 

3. RICKETTSIAL DISEASES -

 

1) Murine or Endemictyphus : He natna awmtir tu hi Rickettsia mooseri a ni a, sazu hli in an pu darh . Sazu hli in mi a seh in emaw ei tur a tihbawlhhlawh eiin kai theih a ni.

 

2) Scrub Typhus : He natna thlentu T.tsusugamushi hi sazu chi hrang hrang leh sava ten an pai a, he natna hrik hi sazu atangin hrik te reuh te te mites (Trombiculid mite) ten an pu darh in ran dang an kai chhawng thin.

 

 

INVEN DAN :

 

          Kan sawi tak ang khan sazu atangin natna hrang hrang kai theih a ni a, heng natna atanga fihlim tur hian fimkhur a ngai hle a ni. Heng a hnuaia kan tarlan atang te hian natna laka kan fihlim theih nan zawm in ngaipawimawh ila -

 

 

 

1) Natna kai/pu darh tu sazu tih rem : Sazu suat hi a bulpui ber chu a ni a, amaherawhchu sazu kan suatna kawngah hian fimkhur a tul em em a kan hman lar tur hmanga sazu suat a nih chuan sazu thi te hi lakkhawm a, hal emaw phum bo tur a ni. He tih lai hian ei leh in tuizem chen in sazu luh theih lohvin chhin phui tlat tur a ni.

 

2) Sazu an thih hian uihli/sazu hli an vak darh nghal thin a heng hli te hian sazu atangin natna an kai te ran leh mihring chen in an kai/pu darh thei a, chuvangin uihli tihrem nan in leh a vel , ran in chen in damdawi/hlo hmangin kah thin tur a ni.

 

3) Ei leh in tuizem te leh ran chaw te sazu luh theih lohva dah tur a ni. Sazu zun leh ek atang te in natna a kai theih a vangin.

4) In leh a vel fai taka vawn tur a ni a, in leh a bul vel ah sazu te an awm loh nan sazu duhzawng - chaw nawi, bawlhlawh hrang hrang te paih emaw chhek khawl loh tur.

 

5) Ran hriselna lam ngaihpawimawh tur, a tla chi an nih chuan venna, vaccine pek ngei ngei tur a ni.

 

6) Sa talhna atanga natna kai theih a nih avangin ran talh tu te tan fimkhur a tul. Sa lei tur te pawh in sa thianghlim chauh lei tur a ni.

 

7) Ran damlo leh awmdan danglam sazu at6anga natna kai niawm tak, luak leh vun lam natna vei an awm chuan mithiam te rawn vat tur a ni.

 

 

          MIZORAMA BAWNGHNUTE NA/VUNG NATNA LEH A VENDAN

                                                                                             By:  Dr.Lalhruaipuii, Dr. Manoranjan Singh, Dr. Lalrempuii
                                                                                                     ICAR-RC for NEH Region,Mizoram  Centre,Kolasib


                                          
                  Mastitis chu Bawngpui hnute sawrlai pawnlam thil emaw leilung atangin emaw Bacteria (Natna hrik)

avanga a hnute hmur pakhat emaw a aia tam emaw vung/na hi mastitis a ni.
Natna thlentu:- he natana rawn thlentu te chu: 
A.    Natna hrik (bacteria):- bawnghnute na/vung rawn thlentu bacteria te chu:
    Streptococci uberis 
    Streptococci dysgalactiae 
    Streptococci  equines
    Streptococci agalactiae 
    Staphylococci aureus 
B.       Coliforms
•    E. coli
•    Klebsiella
•    Enterobacter 
C.      Thil dangte:- 
    Pseudomonas aeruginosa 
    Serratia 
    Corynebacterium pyogenes 
    Fungi 
    Candida 
    Mycoplasma bovis 
Mastitis awm tir  thei tu chu:- 
    Natna hrik (~ 70%)
    Yeast and moulds (Hmuar) (~ 2%)
    Chhan/ chinhriattoh  (~ 28%)
    Leilung atangin
    Hliam (Trauma)
    Khaw vawt lutuk leh lum  lutuk
    Bawnghnute sawrna khawl, lum lutuk emaw vawt lutuk, hliam atangin.
    Hnute hmur na/pan
    Bawng no neihlim leh zai hlim
    Ei leh in atangin
Heng natna hrik hi khawi atanga lo kal nge an nih?
    Mastitis vei bawng dang atangin 
    Bawngpu kut failo atang te leh bawnghnute sawrna hmanrua atangin in
A bulhnai thil, heng:-
    Mutna hmun/ riahna hmun failo
    Bawlhlawh/bawng failo
    Tui thianghlim lo
    A awmna bul fai tha lo
    An awmna hmum sawnkual atang te in
A lo nat chhuah tan dan: 
    Hnute hmur kua ah natna hrik lut chhovin

    Kua te tak te teah awm hmun an khuar in an awm khawm a 

    Natna hrik awmkhawn te chuan bawnghnute chhuahna  kua te reuh te te ah tur  (toxic)   hlauhawm tak an chhuah a

    Chung tur lo do let tur chuan bawng chuan WBC a thawn chhuak thin ani  


 
        A natdan leh a lan chhuahdan:-

a)  Sub-clinical mastitis:-
•    90-95% chu hnute na lo vei tawh te
•    Hnutebu landan a pangngai
•    Bawnghnute (milk) landan a pangngai
•    SCC level asang ( 3-5%)
•    Hnute tui a tlem/ tlahniam (~ 10%)
•    A lan chhuah hun chhung a duh rei


b)   Clinical mastitis:-
•    5-10% chu hetiang natna lo vei tawh te ani
•    Hnute bu  a vung
•    Bawnghnute (milk) a khal a, a hnang thluak thin


c)   Acute/A langchhuak rang chi:-
•    Clinical mastitis  ang chi te
•    Bawnghnute (milk) a chhia
•    Chaw ei tuilo
•    Ngui/ nguai
•    Enkawl vat angai

d) Chronic/ A lang chhuak har chi:-
•    Bawnghnute (milk) chhia
•    Bawngpui chu hrisel takin alang.


         Engtinnge mastitis tih kan hriat theih ang?
    Hnute vung
    Hnutebu vung
    Hnute ruh dan atangin
    Hnutebu in len hleih dan
    California Mastitis test (CMT)
    Natna hrik endikna atang te in.


          Engtinnge mastitis chu kan enkawl ang?


  A tirte atanga uluk taka enkawla, atul dan ang in  antibiotic leh damdawi dang te hman  tur ani.
 Clinical mastistis ah chuan: -
•    Mithiam te rawn vat tur
•    Darkar 2 dan zelah a hnute tui zawng zawng sawr chhuah tur.
•    Oxytocin
•    Khua asik chuan – Melonex/Vetalgin/Aspirin
   damdawi pek tur
•    Strepto-penicillin, Gentamicin, Enrofloxacin, Tetracycline in chiu tur.
Sub –clinical mastitisah chuan 
•    Puanthemfai tuilum a chiaha a hnute  bu chu deh tur
a.    Hnute kua (teat canal ) ah heng Mastijet, Mammitel, Pendistrine-SH etc emaw Pendistrin emaw kah luh tur
•    Antibiotic hmang in I/M in chiu tur.
•    Dry cow therapy
Mastitis athlen lohna tura a vendan:-
•    Bawng ahnutena chu a hnuhnung berah sawr tur
•    Bawnghnute sawrtu chuan a sawr hmain a kut fai takin a sil tur ani
•    0.2% ammonium compound solution emaw Iodophors 0.8-1.0 % in a hnute chu sawr hma leh sawr hnuah a sil tur ani.
•    Puan damdawi hmanga tihthianghlim hmangin bawng hrang hrang hnute chu puan hran theuhin a hrufai tur ani.
•    Bawnghnute sawr  thlak hmasak chu leiah tifar lovin a hrana dawh tur ani a, a sawrtu pawhin a kut tihhuh nan a hmang tur anilo
•    Bawnghnute sawrna hmanrua zawng zawngte fai taka enkawl tur ani
•    Natna hrik that thei bawlhlo ah hnute sawrzawh in hnute hmur zawng zawng chu chiah tur ani
(a)    Hei hian hnute hmur kua chu darker 6-8 chhung a ti ping thei
(b)    Hnute na tur lakah reitak a veng thei ani

•    Mastitis natna vei chu dah hran a, a tawp berah sawr tur, a tul chuan tih ral mai tur ani.
 (a) Mastitis natna vei  reitak chhung langchhuak mai lo te chu natna  hrik hian bu khuarnan a hman thin avangin, bawngdang te an kai chhawng thei ani.
•    Bawlhhlawh leh bawngek lakah a hnute chu fai taka enkawl tur ani
a)    An riahna /bawhna hmunah tui tling a awm tur ani lo
b)    Rannung/ ransa lakah  an riahna hmun chu a him tawk tur ani
c)    Naute neihna hmun chu buhpawl te phah a, fai tak leh nuam taka enkawl tur ani
•    Chaw tha leh enkawlna tha tak pek tur ani.

 

                                      ........................................................................................................................................

 

 

 

1.

RAN KHUAHKHIRH  IN MIZO SOCIETY A NGHAWNG DAN

 

Dr.Lalnunfeli Tochhawng.

Veterinary Officer

 

            Mizo te hi hmasang  ata tawh ranvulh ngaina hnam kan ni a, kan hnamah a bet tlat emaw tihtheih khawpin ranvulh kan ngaina a. Kan pipute khan ran chi hrang hrang, heng Bawng, Vawk, Sial, Kel, Ui leh Ar te an lo vulh nasa thin tawh hle a ni.

          Pipute nunah khan ranvulhin awmzia a neih thuk zia lanna thenkhat  han tarlang ta ila. “Sial rangin Sial rang ahring” tih te, “Zawhte no nei ang mai” tih te, “Ar tial fin” tih ang chi te, ran hming telna ang chi hi kan lo uar hle thin a ni.Tin, chumai bakah chuan thangchhuah nan te, Inthawi nan te, Kut ni ah te, Inneih lawinaah te, Hmeichhe man ah te, Sawnman ah te,  Kut ah leh hunpui ah te ran an lo hmang uar hle tawh thin a ni. 

            Ranvulh ngaina tak hnam kan nichung hian kan ranvulte kan enkawl danah erawh chuan sawi tur a tam hle awm e. Mizoten kan ranvulh dan tlangpui han en hian eizawnna bul fuk ber atana hmang chu kan tam lo hle niin alang. A kah pah a vulh (Subsidiary trade) kan tih ang chi a ranvulh hi kan tam ber a. Khawpuiah chuan hmun hma in a zirloh avangin ran vulh kan tlem deuh pawh a ni thei, chu tih lohah chuan intin deuh thaw hian ran enge maw ber kan vulh a rinawm. Duat pawh kan duatin Ui te phei chu kan chungkaw member ang hial a enin kan ei angte pe in kan enkawl in kan duat thin a ni. Heng kan han sawi atang pawh hian Mizote leh Ranvulh hi sawi hran theihloh a ni ti ila kan sawi sual tampui awm lo ve. Kan sawrkar hmalakna pawimawh tak Flagship programme NLUP-ah pawh ranvulh thlang kan tam dan en in, ranvulh hi mizo ten kan thiam zawng tak a ni tih a tichiang hle awm e.

               Ranvulh hi kan ngai pawimawh em em a, kan ranvulh te pawh kan duat thin hle a ni. Amaherawhchu ran kan enkawl dan leh kan khawsak ho naah hian sawi tur tamtak a awm a, chung zingah chuan ran khuahkhirh chungchang hi han tarlang hmasa ta ila.

             ‘Ran khuahkhirh’ han tih hian kan ranvulh te awmze nei leh mihringte tan a pawisawilo  leh hnawksak lo tur a ven leh enkawl that mai bakah ram thenawm atanga zalen taka ran lo lut tur  venna dan a kawk ber awm e. Ran khuahkhirh leh mizote han tih hian a huap zau thei hle ang. chu mi atan chuan MIZORAM REGULATION OF ANIMAL MOVEMENT ACT, 2000 (ACT No.6 OF 2000) Dan hmang hian THE MIZORAM REGULATION OF ANIMAL MOVEMENT RULES 2001 hi siam a ni a, tun thlenga hman ala ni. He dan hi Mizorama ran hrileng tur venna thu ah pawh a tangkai hle a ni. Tin, ran khuahkhirh chungchang kan sawi rual hian ran chung a nunrawng taka che te hremna dan pawh felfai taka duan a ni a, Chungte chu hengte hi an ni :

 

1. The prevention of cruelty to draught and pack animals rules, 1965.

2. The prevention of cruelty to animals Rules,1965 regarding Licensing of Farriers.

3. The performing Animals Rules, 1973.

4.The transport of Animals Rules, 1978.

5. The prevention of cruelty to animals Rules 1978 regarding Application of Fines.

6. The prevention of Cruelty to animals Rules 1978 regarding registration of Cattles Premises.

7. The prevention of creulty Rules 1972 regarding capture of animals.

 

Ran khuahkhirh a tul na chhan te lo tarlang ila:

1. Kan hriselna atan a pawimawh: Kan ran vulh dan te han thlir hian kan chhuah zalen viau thin a, Ui, Zawhte, Ar, Vawk leh Bawng te a pawng a taka zalen taka kawtlai leh a vela tlattir hi a thalo thei hle a ni. Ran te hi mihring ang tho a natna vei thei leh damlo ve thei reng anni tih kan hriat a pawimawh hle a ni.Kawt laiah zalen tak a kan tlattir hian an zun leh ek pawh hmun tin hmun tangah an hnuchhiah a, hetiang atang a natna kai theih te hi tamtak a awm thei a ni. Ran enkawl uluk vak lohah phei chuan rulhlut an pai duh em em bawk a, hengte hi awlsam te in mihringte pawhin kan kai ve thei a ni. Kan ran vulh zingah a bikin Ui han thlur bing ta ila,  Ui a hri kan tih mai rabies natna hi Ui a hri veiin mihring a sehin a natna hi mihringah a kai theih a, Tunhma a ran khuahkhir na Dan  kan la hman hma kha chuan he natna lo thihpui te pawh Mizoramah an awm nual tawh a ni. Ui zalen takin kawt laiah kan chhuah tir a, Uiin ui a hri a lo veiin ui dang bakah mihring a lo seh hian ui a hri chu a lo darh chiam thei a ni. Kan thenawm state Manipurah kum 2005 - 2006 inkar  khan ui a hri avang hian mi 20 vel chuan an lo thihpui tawh a. Tin mihring kan in ang lova , kan ranvulh te kan enawl dan pawh a in anglo thei hle. thenkhat chuan hri danna a hun takah an pe thlap thlap a, rulhlut hlo te pawh a hunbi a an pek laiin thenkhat pe ve ngai reng renglo, a thlawn pawha hri danna pek tum lemlo te a awm ve thei a, hengte avang hian mihringin ran damlo atanga kan kai theih natna a ti punhlun ve thei a ni. Tin, Kan ui vulh te a pawngataka kan chhuah zalen hian midang tan thil pawi kan thlen thei a ni. naupang leh pui tling te pawh  a seh palh thei a, ui hrisel lo leh natna vei an nih phei chuan mi pawi a khawih theih phah thin a ni. Tin, inthenawm khawvenna kawng thlengin a nghawng pawi thei bawk. Mizoramah hian mi engemaw zat uisa ei thin an ni a, ei ngailo tam tak awm mahse duh em em kan tam hle a, Ui hrisel pangngai uluk taka  enkawl leh tual chhuak tam lemlo anlo hrisel zawk tlangpui a, a sa ei pawhin taksa tan hriselna kawngah pawina a awm em em hran lo , amaherawh chu ui khuahkhirh that loh ui vak rawlai mai mai stray dogs kan han tih ten, an tual chhuahna lamah thil tawp hnawk tak tak an ei a, a bikin bawlhhlawh paihnaah te chaw zawngin an vak kual a, an thil ei tawp hnawk tak tak atangin natna thalo leh rulhlut an pai duh em em a ni. Chutiang ui te chu talhin a sa kan ei a, he hian mihringte ah natna   athlen thei a ni. chuvangin ui chhuah zalen lutuk lova khuahkhirh that hi kan ngaih pawimawh atha hle awm e.

He tiang bawk hian vawk leh ar atanga natna kaichhawn theih atam avangin ran khuahkhirh hi kan ngaih pawimawh tlan a tul hle a ni .

 

2.  Ran kah rai:      Mizoram  in ran vulh a hma kan sawn theih na turin sawrkar leh department in hma nasa tak in a la a, chu mi ti hlawh tlin tur chuan kan ran enkawl leh khuahkhirh dan te hian kawng ro a su thei hle ang. Sawrkhar leh depatment in bawng leh vawk chi tha tak tak te ram pawn atangin a la lut a, chu mi chu tha tak a ti hlawhtling tur chuan ranvulhte mumal tak a khuahkhirh a enkawl te an lo ngai ve a, Artificial Insemination (AI), Ran kahrai kan tih ang chi phei chu ran te mumal tak a, in bik nei a enkawl an nih loh chuan tih theih a ni lova, a chhan chu ran kahrai hi hun bi nei a tih a nih thin avangin khuahkhirh an nih loh chuan a hlawhtling thei lo a ni. Heng ang ran chi tha hi kan hmang thei lo anih chuan tual bawng ringawt chithlahtu atan a hman a ngai a chuvangin  Bawnghnute pawh ahlawk tur angin kan thar hlawk thei thin lo a ni. Bawng khuahkhirh anih hma chuan bawnghnute tharchuah pawh mumal tak a chhinchhiah thei ani  lova, tun dinhmunah erawh chaun mumal tak in a chhinchhiah theih tawh ani. Chutiang bawk in Vawkah pawh hian AI hman anih hnu hian nasa takin hlawkna kan hmuh belh a ni kan ti thei awm e, Record hnuhnung ber a  lan dan in Kum 2010 atang a   2011 chhungin bawng 4348 leh Vawk 2998 te kah rai tawh a ni .

 

3. Sa thianghlim ei tur kan neih phah thei:   Mizote hi sa ei ngaina hnam kan ni a, mahse, hmanlai chuan kan pi leh pu ten ran an lo vulh dan hi a ho lam hle a, khung lem lo in an tlat chhuah tir mai thin a. An ei tawp hnawk thei hle a, tun hnu a kan ranvulh dan nen chuan a danglam hle awm e. Mizoram hi kan thenawm state te ngaihtuah chuan kan vawk vulh dan a thianghlim tawk hle a, Vawkin sa in, A chaw pawh chhhumhmin tha tak in kan pe a, tin, dam dawi rulhlut hlo, Vitamin,Minerals leh atul dangte pek nachang kan hre cho zel a, kan vawk vulh dan hi atha thawkhat kan ti thei awm e. Amaherawhchu, he ti tak a vawksa ei hnam ni mah ila, thar chhuah lamah tan lak kan la ngai hle a ni.

            Hmanlai leh tunlai hun a ran vulhdan khaikhinna tlem lo tarlang ila. A hmasa berah chuan bawng leh kel bik ah lo sawi ta ila.Zobawng leh Kel hi kan vulh nasa ve thin hle a, mahse, mumal tak a enkawl an ni ngailo, kan chhuah a, nileng in kan tlat tir a,tlaiah kan khalhkhawm leh a , vulh pawh a hautak lo hle a ni.Amaherawh chu ramsa laka an him loh changte awmin, Sakei leh chinghnia ten an seh fo thin a, tunah erawh chuan chutiang sawi tur a vang tawh hle a ni.hun alo her liam zel a,Mihring kan lo pung cho zel a, mimal ran a tam tial tial a, dai hnaiah ram ruak a tlem tial tial bawk a, duh duh na hmun ah zalen tak in an tlat tir theih tawh loh a ni. Achhan chu, hetiang a kan chhuah zalen mai chuan, mi huanah lutin, huanthlai te tichhia in, mi kut hial te pawh an tawrh phah thei a ni. Ran khuahkhirhna dan te kan lo hmang ta a, VC ten dan kengkawh in Bawng leh kel te pawh abik a an tlat na tur hmun Grazing ground an pek bak chu pawn lamah tlattir an khap ta tlat a, hei hi a that rualin kel leh bawng vulh an kiam phah a. Sa ah kan intodelh loh phah lehzual a ni. Ram dang Myanmar, Bangladesh,Assam leh hmun dangte atangin kan chaw lut a, kan ram pawisa ramdang ah aluang lut hum hum a, kan ram economic ah nghawng a nei thui hle a ni.Tin, Kan ran lak luhte a hrisel tawk loh fo avangin bawng leh kel atanga kan kai theih natna FMD vei te pawh sawi tur an awm ta zeuh zeuh a ni.

            Ar lam han sawi ta ila, (Zokhua bik tih lohah chuan) Ar hi kan chhuah zalen tawh lem lova, ar In sain kan khung tlangpui a ni. kan enkawl dan pawh duhthusam chu nilo mahse a ziaawm thawkhat tawh hle a. Ar leh sava lam chi atanga kan kai theih birdflu, avian influenza  an tih bawk te hi ar kan chhuah zalen na lutuk lamah adarh chiam thei a. kan vulh danah pawh mithiamte kan rawn fo a tha. Tin, ran dangte ang bawkin ram dang atangin ar pawh kan la lut nasa hle a,Animal transportation emaw animal control ACT in a sawi ang thlap a uluk tak a lak luh leh dan zawm that a tul hle a ni.

            A hnuhnung berah chuan, hmanlai kan pi leh pu te khan Vawk pawh hi an khung ngai lova, k_iah an tlat tir a, an hmuh apiang an ei a, Mihring ek thleng in an hmaih ngai lova. Rulhlut lakah pawh an fihlimlo mai  ni lovin vawk bawl sa (Measly pork) a tam thin hle a ni, hei hi mihring hriselna atan thil hlauhawm tak a ni. Tin, hei lo pawh hi sawi tur tam tak a awm thei awm e. tunah chuan vawk kan vulh pawhin vawkin ah uluk tak in kan khung a, chawtha leh damdawi a enkawlin, a hmasa lam a kan tarlan tawh vawksa ei tur thianghlim kan neih phah ta a, AI te pawh hlawhthing takin kan tih theih phah ta a ni.

            Heng kan sawi tak kawng hrang hrang atang hian ran khuahkhirh hian mizo society ah nghawng hrang hrang atha lam leh chhe lam deuh te pawhin a nei kan ti thei awm e.Hriselna kawngah chuan kan hlawkpui zawk niin alang . Tin, zalen taka kan ranvulhte kan chhuah tir hian kan sawi tawh ang khan hriselna bakah kan mihring pui te tan pawikhawih theihna a ni a, a thatna lam tam hle mahse, nghawng thalo lam pawh sawi tur a tam ve tho mai. Engpawhnise,Mizoram  hian  sa ei tur kan la intodelh loh a vangin ram dang atangin ran kan la lut nasa hle a, kan ram pawisa miram ah alung lut hum hum mai a ni.Chuvangin ranvulh uar ila, ran kan vulh pawhin mithiamte thu rawn lak ching ila eng tik ni ah emaw chuan sa, artui leh bawnghnute ah kan in to delh ve ngei ang.